ЧИНГИСИЙН МОНГОЛЧУУДЫН СУУРИН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ ДОРНЫХОНООС ЯЛГААТАЙ БОЛОХ НЬ

    

Тэмүүчин Чингис хаан, түүний хойчсийн түүхэнд Нүүдлийн Соёл иргэншлээс Суурин Соёл иргэншилд шилжсэн түүх нь байнга түр болон удаан хугацаагаар аль нэг гадаад далайн ай савд зогсолт хийсэн Газарзүйн байрлалд хамаарна. Дэлхий дахинд цэнгэг  усны ундарга бүхий бүх Газарзүйн байрлалыг төв Азийнхны Суурин Соёл иргэншлийн нутаг гэж үзэх бүрэн үндэслэлтэй. Энэ нь төв Азийн Монголчуудын алс холын Нүүдлийн замд өвөлжсөн, хаваржсан, намаржсан магадгүй зуслангийн газар болохыг илтгэнэ. 

Тиймээс, төв Азийн өвөг монголчуудын эртний нүүдэл ийнхүү эртнээс цэнгэг усны ундаргуудыг үлдээсэн байдаг нь дорнын соёл иргэшлээс тэс өөр ойлголт юм. Тэр нь алтан тэвшний алтан загасны оронд үлджээ. Бат хааны Алтан Орд улсын алтан тэвшний хөндийд алтан загасны оронд Бат хааны удмынхны “буурийн тамга” суурьшлын бүс нутгийн онцлог дараах зургаас харж болно. 

    ТӨВ АЗИЙН ЗҮГЭЭС ТАВАН ӨНГӨТ МОРИН ЖИЛ ЦЭНГЭГ УСЫГ ДОРНО ЗҮГТ ТҮРДЭГ

Төв Азид ундны усны Дэлхий дахины нэгдсэн ундарга оршин буйг анх удаа Дэлхий дахинд зарлаж байгаа ба Төв Азийн монголоос дорно зүгт байнга 5 өнгөт морин жил цэнгэг усыг дорно зүгт түрж оруулдагыг тогтоод байна. Ийм үед төв Азийн зүгээс 5 замын цэрэг эртнээс хөдөлгөхдөө дандаа морин жилээр хөдөлгөж эхэлсэн байдаг. Чухамхүү, Есүхэй баатарын үеэс төв Азийн зүгээс цэнгэг усны ай савд хамрагдаж түр хугацаагаар “элэг өмхийрөх” дорнын зовлонгоос салж байсанг Туулын голын ай савынхан таних гэж оролдох хэрэгтэй.

Чухамхүү Есүхэй баатар нь Хүлэг баатар байж, тухайн үедээ морьт Хүлэг баатаруудын үүргийг гүйцэтгэж байжээ. Ер нь Есүхэй гэх үг нь Есөн Баатарын хүчтэйг таниулсан нэр үгийг үйл хэргийн ахуйгаар нь нэрэлжээ. Тиймээс, яг арав дахь үед нь өнчин хөвүүн тэмүүчин эх дүү нарын хамт туулах гэж оролджээ. Яг энэ үед чухамхүү 1171 оны шархадсан туулай жил тохижээ.

Хамгийн түрүүнд Есүхэй баатарын үгүй болсон хойно алдагдсан 9 шарга морьд бол яг үнэндээ Ойрд хатан Ханджамцын дунд хөвүүн Өндөр гэгээн төрсөн газарт эхлээд адагт нь дуусах 9 зүйлийн шарга газар байлаа. Түүнийг гүү сааж буй Боорчи олж өгсөн, хожуу яг тэр газарт 9 зүйлийн уснаас 9 зүйлийн шарга морьдын бэлчээр газар үүссэн Дэлхийн царцдасын түүхийг сонирхох цаг болжээ. Ийнхүү 9 зүйлийн ус ба газрын 10 дахь нь үндсэн Эх сурвалж болсон өвгөдийнх нь нутагт байдаг юм шүү дээ.

Тэгэхээр, төв Азийн монголчуудын 5 өнгөт 10 улс гэдэг бол 5 өнгөт мориор эхэлж хий настайгаа 10 өөр гэрт Наран байрлах үеийг туулсан түүхэнд хамаарна. Тэгээд ч Есүхэй баатар, Тэмүүчин Чингис хаан мөн ахмад гурван хөвүүнд түүнчлэн ахмад ач хөвүүдэд хэзээ ч луу болон могой жил байдаггүй, тийм оронг хэвтүүлийн нутаг, хориотой хот, дотор газар гэж нэрэлдэг юм.

Хэзээ ч отгон худын нутагт алтан загасны тэвшний орон мөн алтан загасны орон байдаггүй. Туулын хөндийг шинжээд алтан тэвшний орон гэж таньсан нь үнэхээр алдаатай буруу ойлголт, мэдээж түвд богдын ирээдүйн хөндийг шийдсэн дүр төрх л танигддаг. Хэрэйдийн хар түнгэд хар усны ай савд алтан тэвшний орон, алтан загасны орон байх ямар ч боломжгүй. Тэгэхээр, алтан Төрийн Сүлд өршөө гэж залбирах нь яг үнэн хэрэгтэй ахмад ач хөвүүн Бат хааны төрсөн нутагт хандсан залбирал. Гэвч хамгийн эмгэнэлтэй нь алтан Төрийн орон нь Зүүнгарын хаант улсын цэргүүдээр хамгаалалтанд байсан билээ. Үүнийг таньж мэдээгүйн улмаас манжтай нийлж алтан Төр оршихуйн зүгт дайсагнасан байдаг. Гэтэл, ахмад ач Бат хааны Алтан Ордын улс нь эцэг Зүчи хааных нь алтан тэвшний хөндийн алтан загасны оронд Баты Сарай хотод байрлаж байж Алтан Орд улсын алтан төрийн бодлого Евразид хэрэгжүүлжээ. Энэ бол гурван үеийн алтан Төрийн холбоос Газарзүйн байрлал байлаа. Зөвхөн алтан тэвшний оронд алтан загасны оронг хамгаалах Хүлэг баатарууд алтан луугийн дүрст дуулга өмсдөг байсан. Харин манжууд хятдууд хорт могой загасны оронд хуурамч алтан луугийн дүрслэл хэрэглэж байсанг ялгаж ойлгох шаардлага үүсчээ.

    БАТ ХААНЫ ЭСГИЙ ӨРГӨӨНИЙ “ЦАЙНЫ ЗАМ” 1985-2020 ОН

Хаадын Хааны “цайны зам”-ыг эртнээс “цагаан уялга” гэж нэрэлдэг нь хожуу “өлзий” дүрсээр төв Азийн өвөг монголчуудын биет Өв Соёлын эд өлгийн зүйл болон үлджээ. Эртнээс төв Азийн өвөг монголчуудын хувьд “цайны ёслол” бол хамгаас хүндтэй, бүх идээний дээжид хамаардаг. Ирсэн зочинд хэдийгээр бэлэн цай байсан ч шинэ цай зайлшгүй чанаж өгдөг. Энэ нь урьд өмнө нь гэрийн эзэн болон өөр хэн нэгэн зочин цайлсан цайг шинэ зочинд өгөх хориотой, хүндлэлгүй хандлага, ёсгүй аашлах явдал гэж үздэг байв.

Ингээд шинэ зочинд зориулан зайлшгүй шинэ цай чанаж түүний араас тавгийн идээ мах шүүс айраг сөнө дагалддаг ёстой.  

    ТАВАН ӨНГӨТ МОРИН ТӨВӨРГӨӨН ТӨВ АЗИЙН ЗҮГЭЭС ДОРНЫГ ЗОРЬДОГ

Төв Азийн зүгээс дорно зүгт цэнгэг усны халил үүсч тунгалаг мөрөн гол урсахдаа байнга 5 өнгөт мөрөн голыг үүсгэн урсан оддог байсан. Тиймээс төв Азийн зүгээс зүүн Азид 5 удаагийн 5 өнгөт хүлэг морьдын тоос тэнгэрт босч 5 замын тулаанд ордог байжээ.

Гэтэл, эртний хятдын түүхэнд таван тивийн тухай өргөн дэлгэр ойлголт байдаг нь бүгд төвАзйин зүгээс ирэх цэнгэг усны халилаар үүсч байга таван өөр ертөнцийн талаарх төсөөлөл юм. Тиймээс төв Азийн өвөг Монголчууд эртнээс дорно зүгт таван өнгөт суурьшлын бүс үүсгэж байжээ. Одоо энэ таван суурьшлийн бүс нутаг яг хаана оршин буйг таних шаардлага үүсчээ. Ингэхийн тулд төв Азийн өвөг монголчуудын “нутаг нүүхүй” Өв Соёлыг таних цаг болжээ.

Ер нь бол төв Азийн өвөг монголчуудад л нүүдлийн ба суурьшлын хос Өв Слёл шуудхан нүдний өмнө танигдана. Энэ бол дорно зүгт нэг голын ай савд жилийн дөрвөн улирлыг өнгөрөөж үхэр тэргээр нүүдэгтэй ижил юм биш ээ.

Эдүгэ цагт Өв Соёлоо сэргээх тухай ярих боловч яг үнэндээ 1226-1227 онд мөхсөн тангудын Өв Соёлыг л үй олноороо дэмжин дэлгэрүүлж байгаа.

ТӨВ АЗИЙН ӨВӨГ МОНГОЛЧУУДЫН НУТАГ НҮҮХҮЙ ӨВ СОЁЛ

  Чухамхүү төв Азийн өвөг монголчуудын суурин Соёл иргэншил нь байнга нүүдлэн холдон одох “нутаг нүүхүй” Өв Соёл юм. Эртний түүхт Дөрвөдийн нутагт Нүүдлийн улирлын заагаар ирвэл хачин жигтэй юмыг олж үзнэ. Чухамхүү, “Нутаг нүүхүй” цагт бүгд нүүдлэн одохуй үлдсэн нутаг эзгүйрэн хойсорч яг л “Нутаг нүүхүй” гэгчийн мөн чанарыг олж таних боломжтой. Нэг Газарзүйн байралалаас нөгөө Газарзүйн байрлалд нүүдлэн байж улирлын чнартай нүүдлийн Өв Соёлыг төв Азийн өвөг монголчуудын удам өвлөн нүүдлэн мөн суурьшин амьдарч байгаа. Чухамхүү, нүүгээд явчихсан хойно ч хуучин нүүдлийн газар эргээд нүүдлэн ирэх хүртлээ хамгаалттай сурьшлын бүсэд хадгалагдаж үлдэхдээ байнга хамгаалтанд байдаг юм. Энэ бол өвөлжөө, хаваржаа, зулан, намаржааны нүүдлийн мөн суурьшлын бүс нутаг юм. Энэ нутагт хожуу үлдсэн нэгэн өвөрмөгц Өв Соёлын биет Соёлын Өв үлдэж хоцорсон бол “даян сэтэр”.

    ЕСҮХЭЙ БААТАРЫН ЕСӨН ШАРГА АДУУНЫ НУТАГ

Хүн төрлөхтний түүхэнд төв Азийн өвөг монголчуудын өнө эртнйи Өв Соёл нь эдүгэ цагт даян сэтэр Хамгийн түрүүнд Есүхэй баатарын үгүй болсон хойно алдагдсан 9 шарга морьд бол яг үнэндээ Ойрд хатан Ханджамцын дунд хөвүүн Өндөр гэгээн төрсөн газарт эхлээд адагт нь дуусах 9 зүйлийн шарга газар байлаа. Түүнийг гүү сааж буй Боорчи олж өгсөн, хожуу яг тэр газарт 9 зүйлийн уснаас 9 зүйлийн шарга морьдын бэлчээр газар үүссэн Дэлхийн царцдасын түүхийг сонирхох цаг болжээ.

    ДУВА ӨВГИЙН ДӨРӨВ ДЭХ НҮҮДЛИЙН НУТАГ

Дува өвөг нь Дов мэргэн дүүтэйгээ гурван “Нүүдлийн зам” харагдаж, дөрөв дэх Нүүдлийн зам нутгаас тав дахь Нүүдлийн замын нутгаа дүү Дов мэргэнд зааж өгч захируулсан билээ. Тэрхүү дөрөв дэх Нүүдлийн зам нь “Тоорой хэм” нутагт үлдсэн зүүн Саяны нурууны адагт одоо ч Байгалийн Тусгаар тогтнолоо хадгалан оршин байсаар байгаа билээ.

    ДОВ МЭРГЭН ТАВДАГЧИЙН ГАЗРЫГ ХУДЫНХНААСАА ХАМГААЛСАН

Дов мэргэн нь Дува ахынхаа заавраар хамгаалахүүрэгтэй тав дахь Нүүдлийн зам нь Түнхэний хотгор байсан, яг тэнд Археологийн болон палеоантропологийн судалгаагаар эртний хүний ​​үлдэгдэл, дээд палеолитын үеийн багаж хэрэгсэл, гэр ахуйн эд зүйлс (ясны хутга, топаз, чулуун болороор хийсэн бүтээгдэхүүн, агуйн арслангийн шүднээс авсан сахиус олдсон нутаг байлаа. Түнхэний хотгор нь  190 км, 25 км өргөн, дтд 2194-3110 м өргөгдсөн өндөр уулын нуга юм. 51°45′ с. ш. 102°30′  огтолцол дээр оршдог.

Өмнө зүгээс Хамар-Дабан уулс, Хангарулын нурууны салаа, хойд зүгээс Тункинскийн шороон, баруун талаас Том Саяны зүүн өмнөд гинжээр хязгаарлагддаг. Сав газар нь Иркут голын ёроолыг нарийсгаж тусгаарласан зургаан тус тусын хотгор орно - Быстринская, Торская, үнэндээ Тункинская, Туранская, Хойтогольская, Мондинская. 30-50 мянган жилийн тэртээх эртний хүний ​​хэлтэрхий үлдэгдэл, дээд палеолитын үеийн багаж хэрэгсэл, гэр ахуйн эд зүйлс (ясны хутга, топаз, чулуун болор эдлэл, агуй арслангийн шүдээр хийсэн сахиус) [ 2] (тохируулсан огноо: 31,400 - 30,740 y.p.) 30-50 мянган жилийн тэртээх эртний хүний ​​хэлтэрхий үлдэгдэл, дээд палеолитын үеийн багаж хэрэгсэл, гэр ахуйн эд зүйлс (ясны хутга, топаз, чулуун болор эдлэл, агуй арслангийн шүдээр хийсэн сахиус) [ 2] (тохируулсан огноо: 31,400 - 30,740 y.p.)

В пределах Еловского хребта на правом берегу реки Иркут на стоянке Туяна найдены фрагментированные останки первобытного человека, верхнепалеолитические орудия и предметы быта (костяные ножи, изделия из топаза и горного хрусталя, амулет из зуба пещерного льва) возрастом от 30 до 50 тыс. лет назад[2] (калиброванные даты: 31 400 — 30 740 л. н.

    ТӨВ АЗИЙН ӨВӨГ МОНГОЛЧУУДЫН ДАЯН СЭТЭР

Тэмүүчин Чингис хаан дорно зүгт Жамухтай гурвантай нөхөрлөхдөө:

Хамгийн түрүүнд ишгэн морьд солилцож, дээрмийн алтан бүсээ солилцдог, үүгээр дөрөв дэхээ түүнтэй дайтаад тав дахь удаагаа Тагнын нуруунаас таван албатдаа баригдаж ирсэн Жамухыг цаазалж байгаа нь ерөнхийлөө  баруун зүгт Алтайг даван ирсэн нь Торхилогийн голд жадран Жамух "үхлээ" сонгожээ.